Identyfikacja chemikaliów krytycznych musi uwzględniać uwarunkowania krajowe – spotkanie robocze Komisji i Forów PIPC ws. Sojuszu na Rzecz Krytycznych Chemikaliów

W związku z uruchomionym przez Komisję Europejską Sojuszem na rzecz Krytycznych Chemikaliów (ang. Critical Chemicals Alliance, CCA) Polska Izba Przemysłu Chemicznego zorganizowała 25 listopada 2025 r. specjalne spotkanie robocze dla Członków wszystkich Komisji i Forów PIPC, podczas którego zostały omówione zaproponowane przez KE założenia inicjatywy, rola PIPC w pracach Sojuszu oraz dalsze działania Izby.

Kontekst powstania CCA

Na początku Eksperci przedstawili tło decyzji KE o powołaniu Sojuszu na rzecz Krytycznych Chemikaliów – jest to odpowiedź na postępujący kryzys konkurencyjności europejskiego przemysłu chemicznego, wywołany m.in. przez wysokie koszty energii, narastającą konkurencję globalną, rosnące uzależnienie od importu bazowych produktów chemicznych oraz ryzyka geopolityczne i handlowe. Czynniki te – wzmacniane przez rosnące obciążenia regulacyjne – doprowadziły do spadku produkcji chemikaliów o ponad 12% w latach 2019–2024 oraz ograniczenia działalności kolejnych instalacji. Celem Sojuszu jest przeciwdziałanie utracie zdolności produkcyjnych i wzmocnienie bezpieczeństwa surowcowego UE.

Terms of Reference (ToR) – fundament działania Sojuszu

Jednocześnie z ogłoszeniem CCA opublikowano dokument Terms of Reference (ToR), który określa misję, strukturę, cele i zasady funkcjonowania Sojuszu. ToR definiuje:

• cel działania Sojuszu,
• jego strukturę organizacyjną,
• oczekiwane rezultaty prac,
• warunki uczestnictwa.

Podkreślono, że ToR stanowi podstawę wszystkich przyszłych prac KE i przemysłu.

Kluczowe obszary prac CCA i postulaty PIPC

Eksperci podkreślili, że CCA to platforma doradczo-koordynacyjna z funkcją wczesnego ostrzegania i priorytetyzacji inwestycji. Jej działalność obejmuje sześć głównych obszarów: utworzenie definicji, mapę molekuł, identyfikację tzw „Critical Chemical Sites” (CCS), monitoring handlu, system wczesnego ostrzegania (ang. Early Warning System) oraz koordynację inwestycji.

Aby Sojusz CCA skutecznie przyczynił się do wzmocnienia europejskiego przemysłu chemicznego, PIPC podkreśla konieczność spełnienia kluczowych warunków. Wśród najważniejszych postulatów Izby znalazły się:

• Opracowanie jasnych kryteriów identyfikacji chemikaliów i instalacji o znaczeniu strategicznym PIPC apeluje o wypracowanie, we współpracy z państwami członkowskimi i interesariuszami, przejrzystych kryteriów pozwalających na identyfikację chemikaliów i instalacji produkcyjnych kluczowych dla bezpieczeństwa gospodarczego UE. Kryteria te powinny uwzględniać znaczenie danej substancji dla dalszych ogniw łańcuchów dostaw (tzw. downstream), poziom zależności od importu oraz czynniki odporności, takie jak unikatowość czy brak możliwości szybkiego odtworzenia produkcji. Wskazane jest również wykorzystanie doświadczeń z innych sektorów strategicznych, np. surowców krytycznych czy technologii niskoemisyjnych.
• Uznanie krajowych uwarunkowań w identyfikacji chemikaliów krytycznych: Kryteria wyboru strategicznych substancji muszą uwzględniać specyfikę lokalną poszczególnych państw i regionów. Różnice w potencjale przemysłu (różne punkty startowe, profile produkcji, możliwości dekarbonizacji) sprawiają, że niezbędne jest branie pod uwagę uwarunkowań krajowych przy wskazywaniu chemikaliów o znaczeniu strategicznym. Lista chemikaliów krytycznych powinna być otwarta i aktualizowana na podstawie przejrzystych kryteriów, tak aby odzwierciedlała realia wszystkich państw członkowskich, w tym Polski. Tylko uwzględnienie lokalnych czynników (np. znaczenie danych substancji dla krajowej gospodarki czy łańcuchów wartości) zapewni, że perspektywa Europy Środkowo-Wschodniej będzie właściwie reprezentowana w procesie unijnym.
• Wdrożenie instrumentów wsparcia dla strategicznych instalacji: Sojusz powinien zostać wyposażony w konkretne mechanizmy wsparcia sektora chemicznego – bez tego grozi mu pozostanie jedynie deklaracją bez realnego wpływu. PIPC wskazuje, że kluczowe zakłady produkcyjne o znaczeniu strategicznym wymagają dedykowanego wsparcia finansowego i regulacyjnego, aby zapobiec ich zamykaniu i umożliwić modernizację. Niezbędne jest ukierunkowanie dostępnych funduszy UE na unowocześnienie instalacji zagrożonych likwidacją oraz zapewnienie tym instalacjom ułatwień (np. szybszych pozwoleń, elastycznych celów emisyjnych czy przejrzystych zasad pomocy publicznej). Takie narzędzia wzmocnią odporność branży i pozwolą na utrzymanie produkcji kluczowych chemikaliów w Europie.
• Zapewnienie szybkiej reakcji UE na zagrożenia dla produkcji: Sojusz musi posiadać zdolność natychmiastowego reagowania na kryzysowe sytuacje w branży. PIPC podkreśla potrzebę powiązania monitoringu rynku z mechanizmami interwencji – tak, by w razie gwałtownego wzrostu importu danego produktu (np. o ponad 20–30%) lub innego zagrożenia dla rodzimej produkcji, Unia mogła szybko podjąć działanie zanim dojdzie do zamknięcia fabryk. Planowany system wczesnego ostrzegania powinien być zasilany sygnałami od przemysłu i regionów, a monitoring dostaw kluczowych chemikaliów zintegrowany z unijnymi narzędziami (np. nadzorem celnym) dla bieżącego śledzenia sytuacji. Według Izby działania wspierające powinny zostać uruchomione tak szybko, jak to możliwe, we współpracy z państwami członkowskimi i biznesem. PIPC oczekuje, że Komisja Europejska zapewni mechanizmy szybkiej interwencji, pozwalające chronić europejskich producentów chemikaliów przed nagłymi zaburzeniami rynkowymi.

Kolejne kroki PIPC ws. Sojuszu na rzecz Krytycznych Chemikaliów

PIPC zapowiedziała dalsze działania związane z przygotowaniami do prac w ramach Sojuszu, w tym zebranie informacji niezbędnych do wypracowania wspólnej, precyzyjnej definicji krytycznych chemikaliów i molekuł, określenia kluczowych kryteriów ich kwalifikacji oraz zmapowania substancji o strategicznym znaczeniu dla działalności przedsiębiorstw zrzeszonych w Izbie.

Izba podkreśla, że właściwe sformułowanie definicji krytyczności i przypisanych do niej kryteriów będzie determinować sposób prowadzenia prac CCA, w tym przygotowanie mapy molekuł, ustalenie listy krytycznych substancji oraz ocenę instalacji i łańcuchów wartości. Jednocześnie to właśnie te elementy przesądzą o tym, czy polska perspektywa – obejmująca zarówno znaczenie produkcji bazowej, jak i sektorów downstream, rolę określonych łańcuchów wartości, znaczenie regionalnych lokalizacji oraz wpływ na społeczności lokalne – zostanie właściwie odzwierciedlona w procesie unijnym.

W swoich postulatach PIPC wskazuje na konieczność ujęcia w kryteriach nie tylko aspektów technologicznych i surowcowych, lecz także czynników społeczno-gospodarczych, strategicznych funkcji poszczególnych instalacji oraz ryzyk związanych z ich potencjalnym wygaszeniem.